Ολυμπιακοί Αγώνες, από τον Πέλοπα στο Λονδίνο, 2o μέρος

προηγούμενο: Εισαγωγή

2ο μέρος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α

ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ

Αρκετές είναι οι παραδόσεις για την καθιέρωση των Ολυμπίων αγώνων, το ξεκίνημα των οποίων χάνεται στα βάθη των μυθολογικών χρόνων. Αναφέρεται, ως ιδρυτής τους, ο Ιδαίος Ηρακλής, που φθάνοντας από την Κρήτη οργάνωσε αγώνα δρόμου με έπαθλο τον κότινο. Αναφέρεται ο Ενδυμίων, γιός του Αεθλίου και εγγονός του Δευκαλίωνος, ενώ σύμφωνα με άλλη παράδοση αγώνες διοργάνωσε ο Οξυλος, βασιλεύς της Ηλιδος. Κατά την επικρατέστερη, όμως, παράδοση τους αγώνες ίδρυσε ή τουλάχιστον ανακαίνισε ο Πέλοψ, γιος του Ταντάλου, που, φθάνοντας από τη Φρυγία, νίκησε σε αρματοδρομία το Βασιλέα της Πίσας Οινόμαο, παίρνοντας ως έπαθλο τη βασιλεία και την κόρη του Ιπποδάμεια.

Αναδιοργανωτής των αγώνων στα ιστορικά χρόνια αναφέρεται ο Ηλείος Βασιλεύς Ιφιτος, μετά τη σκοτεινή περίοδο της πτώσης του μυκηναϊκού κόσμου και της καθόδου των Δωριέων που οι αγώνες παραμελήθηκαν, ενώ ως πρώτος Ολυμπιονίκης καταγράφεται στην Ολυμπιάδα του 776 π.Χ. (που υπολογίζεται ως πρώτη) ο Ηλείος Κόροιβος στο δρόμο του «σταδίου». Από τότε τα Ολύμπια έγιναν πανελλήνιος αγώνας και σταδιακά «επεβλήθησαν» ως κορυφαία εθνική και θρησκευτική εορτή των Ελλήνων.

Επιχειρώντας μια συνοπτική ακτινογράφησή τους, μπορούμε να επισημάνουμε ως κύρια στοιχεία τους, τα εξής:

 α. Η Ιερή Εκεχειρία

Η εκεχειρία συμφωνήθηκε από τους τρεις βασιλείς, Ιφιτο των Ηλείων, Κλεοσθένη των Πισατών και Λυκούργο της Σπάρτης, ταυτόχρονα με τη συφμωνία για την «πεντετηρική» τέλεση των αγώνων. Στόχος ήταν η ασφαλής μετάβαση αθλητών, θεωρών και επισκεπτών στους αγώνες. Αρχικά διαρκούσε ένα, στη συνέχεια δύο και αργότερα τρεις μήνες και γινόταν σεβαστή απ’ όλους. Κατά τη διάρκειά της απαγορευόταν η είσοδος ενόπλων στο έδαφος της Ηλιδος, σταματούσαν οι πόλεμοι και αναστέλλονταν οι θανατικές ποινές.

β. Χρόνος Τέλεσης και Διάρκεια των Αγώνων

Τα Ολύμπια τελούνταν τη 2η ή 3η πανσέληνο μετά τις θερινές τροπές του ήλιου, τον 8ο σεληνιακό μήνα των Ηλείων (Απολλώνιος ή Παρθένιος), δηλαδή Ιούλιος ή Αύγουστος και διαρκούσαν από την 12η έως τη 16η ημέρα. Αρχικά διεξάγονταν σε μία ημέρα, με την προσθήκη, όμως, αγωνισμάτων οι ημέρες αυξήθηκαν σε δύο (680 π.Χ.), τρεις (632 π.Χ.) και πέντε από την 77η Ολυμπιάδα (472 π.Χ.).

γ. Οργάνωση των Αγώνων

Το οργανωτικό σκέλος ανήκε αποκλειστικά στους Ηλείους και τα κατάφεραν θαυμάσια, αν και έπρεπε να φροντίσουν ένα πλήθος ζητημάτων που ξεκινούσαν από την μετακίνηση και διαμονή δεκάδων χιλιάδων εκπροσώπων πόλεων και επισκεπτών και έφθαναν μέχρι την τέλεση των διαφόρων εκδηλώσεων και το καθαρά αγωνιστικό τμήμα των αγώνων.

Ανώτατοι άρχοντες των αγώνων ήταν οι Ελλανοδίκες, που προκειμένου να θυμίζουν τη Βασιλική καταγωγή του θεσμού, φορούσαν πορφυρή ενδυμασία. Δύο το 580 π.Χ, 10 και 12 αργότερα, από το 348 π.Χ. γίνονται τελικά 10, με ευρύτατες, πάντα, αρμοδιότητες και ισχύ. Ηταν υπεύθυνοι για κάθε οργανωτικό θέμα, κριτές για τους αγώνες, εφάρμοζαν τους κανονισμούς και επέβαλλαν ποινές για παραπτώματα. Τα συνηθέστερα παραπτώματα, που αναφέρονται, ήταν η μη έγκαιρη άφιξη στους αγώνες, η ανυπακοή στις εντολές, η παραβίαση των κανόνων και αργότερα η δωροδοκία.

Οι Ελλανοδίκες εκλέγονταν με κλήρο από όλους τους Ηλείους, διέμεναν δέκα μήνες πριν τους αγώνες σε ιδιαίτερο κτίριο (τον Ελλανοδικεώνα) όπου ενημερώνονταν από τους νομοφύλακες για τα καθήκοντά τους, το τυπικό ή τους κανονισμούς, ενώ για την άσκηση των καθηκόντων τους είχαν στη διάθεσή τους αστυνομική δύναμη από ραβδούχους ή μαστιγοφόρους με επικεφαλής τον αλυτάρχη. Γενική ήταν η παραδοχή, ότι οι Ελλανοδίκες ήταν αμερόληπτοι, αδέκαστοι και ανεπηρέαστοι.

δ. Τα Αγωνίσματα

Το πρόγραμμα των αγώνων δεν ήταν, φυσικά, το ίδιο και στις 293 Ολυμπιάδες (776 π.Χ. μέχρι το 393 μ.Χ.). Οι πρώτες 14 Ολυμπιάδες είχαν, κατά την παράδοση, ένα μόνο αγώνισμα, το δρόμο ενός σταδίου (192,28 μέτρα). Στη συνέχεια προσετέθησαν (και ενίοτε καταργήθηκαν):

– δίαυλος δρόμος (δύο στάδια), το 724 π.Χ.

– δόλιχος δρόμος, το 720 π.Χ.

– πένταθλο (άλμα, δρόμος, δίσκος, ακόντιο, πάλη) και πάλη, το 708 π.Χ.

– πυγμή, το 688 π.Χ.

– αρματοδρομία τεθρίππων, το 680 π.Χ.

– παγκράτιο και ιπποδρομία, το 648 π.Χ.

– δρόμος και πάλη παίδων, το 632 π.Χ.

– πένταθλο παίδων (καταργήθηκε αμέσως), το 628 π.Χ.

– πυγμή παίδων, το 616 π.Χ.

– οπλίτης δρόμος, το 520 π.Χ.

– η απήνη (αρματοδρομία με ημιόνους) το 500 π.Χ. και η κάλπη (ιπποδρομία φορβάδων) το 496 π.Χ, που καταργώνται το 444 π.Χ.

– αρματοδρομία συνωρίδων με πώλους, το 268 π.Χ.

– ιπποδρομία με πώλους, το 256 π.Χ. και

– παγκράτιο παίδων, το 200 π.Χ.

ε. Τα Επαθλα και τα Οφέλη των Αθλητών

Οι Ολυμπιακοί αγώνες ανήκαν πάντα στους στεφανίτες αγώνες. Δεν είχαν ποτέ, δηλαδή, οικονομικά έπαθλα. Στις έξι πρώτες Ολυμπιάδες το έπαθλο ήταν ένα μήλο. Από την έβδομη, όμως, Ολυμπιάδα και μετά από χρησμό του μαντείου των Δελφών καθιερώνεται ο κότινος, στεφάνι από κλαδί της «καλλιστεφάνου ελαίας», της ιερής αγριελιάς που είχε βλαστήσει στη νοτιοδυτική γωνία του ναού του Διός. Τα κλαδιά της, που θα στεφάνωναν τους νικητές, κόβονταν με χρυσό δρεπάνι από παιδί, του οποίου και οι δύο γονείς βρίσκονταν εν ζωή.

Μπορεί οι νικητές των αγώνων να περιορίζονταν στον κότινο, δεν συνέβαινε, όμως, το ίδιο και μετά την επιστροφή τους στην πόλη τους. Η ηθική και και υλική ανταμοιβή, κατά περίπτωση, από τους συμπολίτες τους δεν είχε όρια. Συμπόσια, ανώτερες θέσεις, θρησκευτικά ή πολιτικά καθήκοντα, ατέλεια, και άλλα πολλά «στεφάνωναν» εκ νέου τον Ολυμπιονίκη. Αξιοσημείωτο, βέβαια, και ενδεικτικό του Ελληνικού ήθους είναι, ότι όλες αυτές οι ανταμοιβές δεν στάθηκαν ικανές να εκτρέψουν τους αθλητές και τις πόλεις τους από την ευγενική άμιλλα, καθ’ όλη την περίοδο ακμής των αγώνων. Μοναδικό κίνητρο ήταν η τιμή της νίκης. Ετσι, ως πρώτη δωροδοκία, ουσιαστικά, καταγράφεται αυτή του Αθηναίου Κάλλιπου στους συναθλητές του στο πένταθλο, μόλις, το 332 π.Χ, όταν πλέον ο Ελληνικός κόσμος και το παλαιότερο ήθος άρχιζαν να καταρρέουν.

Το μεγαλύτερο, πάντως, κέρδος για τον Ολυμπιονίκη, παρέμεινε καθ’ όλη αυτή την περίοδο η αιώνια τιμή και δόξα της νίκης. Την αιωνιότητα αυτή διεσφάλιζε ο αδριάντας που ο αθλητής αναθέτει στους θεούς και ο επινίκιος ύμνος που συνέθεταν οι ποιητές (κορυφαίοι εκπρόσωποι της αθλητικής ποίησης ο Βακχυλίδης και ο Πίνδαρος).

στ. Προϋποθέσεις Συμμετοχής στους Αγώνες

Στους αγώνες είχαν δικαίωμα συμμετοχής μόνο οι γεννημένοι ελεύθεροι Ελληνες από ελεύθερους γονείς. Ο έλεγχος της καταγωγής ήταν πολύ αυστηρός, προκειμένου να μην βεβηλωθούν οι ιεροί αγώνες από βάρβαρους, δούλους αλλά και παραβάτες της εκεχειρίας (άτομα ή πόλεις) και όσους ενέχοντο σε άγος ή ιεροσυλία. Δικαίωμα συμμετοχής δεν είχαν φυσικά οι Ελλανοδίκες, ενώ απεκλείοντο και οι γυναίκες. Οι τελευταίες, και μάλιστα οι έγγαμες, δεν γίνονταν δεκτές ούτε ως θεατές, με μοναδική γνωστή εξαίρεση αυτή της Καλλιπάτειρας, κόρης του Ροδίου Διαγόρα, που, όμως απέφυγε την τιμωρία από σεβασμό στην οικογενειακή της παράδοση (πατέρας, αδελφός και γιος Ολυμπιονίκες).

ζ. Το Πρόγραμμα των Αγώνων

Η «πανήγυρις» των Ολυμπίων άρχιζε ουσιαστικά με την έναρξη της ιερής εκεχειρίας. Τότε ξεκινούσε η προσέλευση πιστών, επισκεπτών, προσωπικοτήτων, επισήμων θεωριών (επεδείκνυαν, συχνά τον πλούτο και τη δύναμή τους στους συγκεντρωμένους Ελληνες με λαμπρές εκδηλώσεις, χρυσά σκεύη ή αναθήματα, κλπ) και φυσικά των αθλητών. Οι τελευταίοι προσέρχονταν ένα μήνα πριν τους αγώνες (έχοντας αναγγείλει στους Ελλανοδίκες τη συμμετοχή τους ένα χρόνο νωρίτερα, προκειμένου να εγγραφούν), γυμνάζονταν στο παλαιό γυμνάσιο της Ηλιδος και διδάσκονταν τους κανόνες του τίμιου αγώνα.

Η πρώτη ημέρα των αγώνων άρχιζε με την «πανηγυρική έναρξη» των Ολυμπίων με ιεροτελεστίες και την ορκομωσία στο Βουλευτήριο των αθλητών (και των πατεράδων ή αδελφών τους για τους νέους) ότι ασκήθηκαν τους τελευταίους δέκα μήνες και θα αγωνισθούν τίμια, όπως και των Ελλανοδικών, ότι θα είναι αμερόληπτοι και θα κρατήσουν μυστικούς τους λόγους των αποφάσεών τους. Ακολουθούσαν οι αγώνες των κηρύκων και των σαλπιγκτών, που θα προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στους αγώνες, ενώ το απόγευμα τελούνταν τα αγωνίσματα των παίδων.

Η δεύτερη ημέρα περιελάμβανε τις ιπποδρομίες, τις αρματοδρομίες (πρωϊ) και το πένταθλο (απόγευμα). Ακολουθούσαν οι νυχτερινές νεκρικές ιεροτελεστίες, χοές και θρηνωδίες αφιερωμένες στον Πέλοπα.

Η τρίτη ημέρα των αγώνων ήταν η σπουδαιότερη, η ημέρα που κορυφωνόταν η εθνική και θρησκευτική έξαρση των Ελλήνων, καθώς ήταν αφιερωμένη στη λατρεία του Διός. Στο θεό ήταν αφιερωμένο το πρωϊ με την προσφορά της κύριας θυσίας, της εκατόμβης των Ηλείων. Το απόγευμα τελούνταν τα αγωνίσματα του δρόμου, οι προκριματικοί του σταδίου και οι τελικοί του δολίχου, του σταδίου και του διαύλου.

Η τέταρτη ήταν η ημέρα των βαρέων αγωνισμάτων: πάλη, πυγμή, παγκράτιο και οπλίτης δρόμος.

Η μυσταγωγία των Ολυμπίων ελάμβανε τέλος, με πανηγυρικό τρόπο, την πέμπτη ημέρα, με την τελετή ανακηρύξεως των Ολυμπιονικών, της στεφανώσεώς τους (ενώ οι θεατές τους έρραιναν με άνθη και φύλλα) και του επισήμου γεύματος που παρετίθετο στους νικητές στο Πρυτανείο.

Το ουσιαστικό πέρας των αγώνων ερχόταν με τη λαμπρή υποδοχή που επεφύλασσε η πατρίδα του στον Ολυμπιονίκη. Η πανελλήνια δόξα του αντανακλούσε και σε αυτή με αποτέλεσμα να θεωρεί χρέος της να αποδώσει τις αρμόζουσες τιμές στον στεφανωμένο, πλέον, εκπρόσωπό της. Ο νικητής των Ολυμπίων (για να καταγράψουμε μια χαρακτηριστική υποδοχή) εισερχόταν στην πόλη σε τέθριπο άρμα από άνοιγμα που σχημάτιζαν στο τείχος της γκρεμίζοντας ένα τμήμα του. Σχηματιζόταν πομπή με παλαϊκή συμμετοχή που κατευθυνόταν  στο βωμό του πολιούχου θεού, όπου απέθετε τον κότινο. Η τελετή έκλεινε επίσημα με συμπόσιο και ειδικά προετοιμασμένο χορό και παιάνα που υμνούσε την επιτυχία του.

Η παρακμή των αγώνων ταυτίζεται φυσικά με την παρακμή των Ελλήνων. Ηδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα αρχίζουν να φαίνονται τα πρώτα, ουσιαστικά, σημάδια. Ο ιερός χώρος της Αλτεως γίνεται πεδίο μάχης αντίπαλων πολιτικών ομάδων (364 π.Χ.), η εκεχειρία και το άσυλο παραβιάζονται από τον Τελέσφορο (312 π.Χ.), που καταλαμβάνει και λεηλατεί την Ολυμπία, ενώ ένα αιώνα αργότερα αποτυγχάνει να το επαναλάβει ο Σπαρτιάτης Μαχανίδας, οι δε Ηλείοι, από την πλευρά τους, ευνοούν σε ορισμένες περιπτώσεις εκπροσώπους κάποιων πόλεων.

Το ουσιαστικό, όμως, τέλος των αγώνων έρχεται το 228 π.Χ, όταν δίδεται η άδεια στον πρώτο Ρωμαίο να συμμετάσχει σε αυτούς. Από εκείνη τη στιγμή οι αγώνες, σταδιακά, ξεφεύγουν από τα χέρια των Ελλήνων και παύουν να έχουν σχέση με την ιερή εορτή των προηγούμενων αιώνων. Στα χέρια των βαρβάρων και των Ρωμαίων (συχνά, αυτά τα δύο, ταυτίζονται) οι αγώνες δεινοπαθούν, μετατρέπονται σε κενό  βάρβαρο αρκετές φορές  θέαμα, κατά το οποίο θίασος δύσμορφων επαγγελματιών (ανθρώπων και θηρίων) τέρπει απολίτιστους, εξίσου δύσμορφους πνευματικά και σωματικά, θεατές. Χαρακτηριστική είναι η μεταχείριση που επεφύλαξε στους αγώνες ο Σύλας, ο οποίος πρώτα για να εξοικονομήσει χρήματα, κατά το Β’ Μιθριδατικό πόλεμο, λεηλάτησε την Ολυμπία και στη συνέχεια, για να κοσμήσει το θρίαμβό του (80 π.Χ.) μετέφερε τους αθλητές στη Ρώμη για να ψυχαγωγήσουν  αγωνιζόμενοι  τους κατοίκους της.

Κάποιες αναλαμπές, επί Αντωνίνου και Αδριανού, όταν οι χώροι της Ολυμπίας βελτιώνονται και επεκτείνονται και το ταξίδι στους αγώνες των ευκατάστατων υπηκόων της αυτοκρατορίας έγινε η έμπρακτη επιβεβαίωση της «Ελληνικής παιδείας» τους, δεν ήταν αρκετές να τους ξαναδώσουν το χαμένο κύρος. Γιατί, πλέον, η εθνική και θρησκευτική πανήγυρις των Ελλήνων είχε χάσει το περιεχόμενό της, μετατρεπόμενη σε «θηριομαχία» επαγγελματιών Καρών, Λυδών, Καππαδόκων, Ρωμαίων και των άλλων λαών της αυτοκρατορίας.

Αν και χωρίς τη λάμψη και το κύρος τους, οι αγώνες συνεχίσθηκαν για ένα μεγάλο ακόμη διάστημα. Η επίσημη κατάργησή τους ήρθε από το Θεοδόσιο τον Α’ το 393 π.Χ, ενώ ως τελευταίος «Ολυμπιονίκης» καταγράφεται ο Βαρασδάτης, περσικής καταγωγής, στην πυγμαχία (291η «Ολυμπιάδα», 385, μ.Χ.).

Επόμενο:  ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΟΛΥΜΠΙΑΔΕΣ, Η ΔΟΕ ΚΑΙ Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ